Socio-economic development of Central Asian post Soviet countries and Soviet satellite state

Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan are former Soviet states, and Mongolia was a Soviet satellite state. At the beginning of the 1990s, these Central Asian countries declared independence from direct and indirect influence from Russia. They started from relatively similar social and economic conditions.

This article will try to illustrate what has happened to socio-economics indicators since independence.


Mineral rents (% of GDP): Mineral rents are the difference between the value of production for a stock of minerals at world prices and their total costs of production. Minerals included in the calculation are tin, gold, lead, zinc, iron, copper, nickel, silver, bauxite, and phosphate.

Net ODA received (% of GNI): Net official development assistance (ODA) consists of disbursements of loans made on concessional terms (net of repayments of principal) and grants by official agencies of the members of the Development Assistance Committee (DAC), by multilateral institutions, and by non-DAC countries to promote economic development and welfare in countries and territories in the DAC list of ODA recipients. It includes loans with a grant element of at least 25 percent (calculated at a rate of discount of 10 percent).

Foreign direct investment, net outflows (% of GDP): Foreign direct investment refers to direct investment equity flows in an economy. It is the sum of equity capital, reinvestment of earnings, and other capital. Direct investment is a category of cross-border investment associated with a resident in one economy having control or a significant degree of influence on the management of an enterprise that is resident in another economy. Ownership of 10 percent or more of the ordinary shares of voting stock is the criterion for determining the existence of a direct investment relationship. This series shows net outflows of investment from the reporting economy to the rest of the world, and is divided by GDP.

External debt stocks (% of GNI): Total external debt stocks to gross national income. Total external debt is debt owed to nonresidents repayable in currency, goods, or services. Total external debt is the sum of public, publicly guaranteed, and private nonguaranteed long-term debt, use of IMF credit, and short-term debt. Short-term debt includes all debt having an original maturity of one year or less and interest in arrears on long-term debt. GNI (formerly GNP) is the sum of value added by all resident producers plus any product taxes (less subsidies) not included in the valuation of output plus net receipts of primary income (compensation of employees and property income) from abroad.



Women Business and the Law Index Score (scale 1-100): The index measures how laws and regulations affect women’s economic opportunity. Overall scores are calculated by taking the average score of each index (Mobility, Workplace, Pay, Marriage, Parenthood, Entrepreneurship, Assets and Pension), with 100 representing the highest possible score.

Time required to start a business (days): Time required to start a business is the number of calendar days needed to complete the procedures to legally operate a business. If a procedure can be speeded up at additional cost, the fastest procedure, independent of cost, is chosen.

Prevalence of undernourishment (% of population): Prevalence of undernourishments is the percentage of the population whose habitual food consumption is insufficient to provide the dietary energy levels that are required to maintain a normal active and healthy life. Data showing as 2.5 may signify a prevalence of undernourishment below 2.5%.

School enrollment, primary (% gross): Gross enrollment ratio is the ratio of total enrollment, regardless of age, to the population of the age group that officially corresponds to the level of education shown. Primary education provides children with basic reading, writing, and mathematics skills along with an elementary understanding of such subjects as history, geography, natural science, social science, art, and music.



Control of Corruption: Reflects perceptions of the extent to which public power is exercised for private gain, including both petty and grand forms of corruption, as well as "capture" of the state by elites and private interests.

Voice and Accountability: Reflects perceptions of the extent to which a country's citizens are able to participate in selecting their government, as well as freedom of expression, freedom of association, and free media.

Government Effectiveness: Reflects perceptions of the quality of public services, the quality of the civil service and the degree of its independence from political pressures, the quality of policy formulation and implementation, and the credibility of the government's commitment to such policies.

Regulatory Quality: Reflects perceptions of the ability of the government to formulate and implement sound policies and regulations that permit and promote private sector development.

Rule of Law: Reflects perceptions of the extent to which agents have confidence in and abide by the rules of society, and in particular the quality of contract enforcement, property rights, the police, and the courts, as well as the likelihood of crime and violence.

Political Stability and Absence of Violence/Terrorism: Political Stability and Absence of Violence/Terrorism measures perceptions of the likelihood of political instability and/or politically-motivated violence, including terrorism.

Prepared by Baasansuren

Эрүүл мэндийн салбарт зарцуулж буй зардал ба салбарын үзүүлэлт

Энэхүү нийтлэлээр Монголын эрүүл мэндийн салбарын үзүүлэлтүүдийг ойрын хөрш Казахстан болон Европ, Ази, Африк ба дэлхийн дундажтай харьцуулах болно. Эрүүл мэндийн салбарт зарцуулж буй зардал хангалттай байх нь эрүүл мэндийн салбарын үзүүлэлт сайжрахад эерэг нөлөөтэй.

Дараах зураглалаас харахад Монголын эрүүл мэндийн салбарт зарцуулж буй төсвийн зардлын Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүнд эзлэх хувь (A), нэг хүнд оногдох эрүүл мэндийн нийт зардлын түвшин (B) харьцангуй бага байгаа бол иргэдийн өөрсдийн халааснаас гаргаж буй зардлын эзлэх хувь (C), одоогийн 30 настай иргэдийн 70 нас хүрэхээсээ өмнө зүрх судасны өвчин, хорт хавдар, чихрийн шижин, амьсгалын замын архаг өвчний нас барах магадлал (D) харцангуй өндөр байна. Үүнээс гадна иргэдийн хорт зуршил, эрсдэлт хүчин зүйлс (F) өндөр байгааг харж болно.

A) Монголын эрүүл мэндийн салбарт зарцуулж буй төсвийн зардлын Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүнд эзлэх хувь Сахарын цөлөөс өмнөх Африкын орнуудын дундажтай (2.0%) ойролцоо буюу Европын дунджаас (7.6%) 3.5 дахин бага байна.

B) Нэг хүнд оногдох нийт эрүүл мэндийн зардал $484 (PPP) байгаа нь Европын дунджаас 10 дахин бага Азийн дунджаас 2 дахин бага үзүүлэлт юм.

Зэрэгцүүлсэн үнэ буюу Худалдан Авах Чадварын Паритет (PPP) нь өөр улс орнуудын үнийн түвшинг тодорхой "бүтээгдэхүүний сагс" ашиглан харьцуулдаг арга юм.

C) Иргэдийн өөрийн халааснаас гаргаж буй эрүүл мэндийн зардлын нийт зардалд эзлэх хувьд харьцуулж буй орнуудын үзүүлэлтээс хамгийн өндөр буюу 34.8 хувь байна. Энэ нь Казахстанаас 1 орчим нэгж хувиар өндөр үзүүлэлт юм. Үүнд эрүүл мэндийн даатгалын систем хангалттай хөгжөөгүй нь голлох нөлөөлөх хүчин зүйл юм.

D) Тус үзүүлэлт нь одоогийн 30 настай иргэдийн хэдэн хувь нь 70 нас хүрэхээсээ өмнө зүрх судасны өвчин, хорт хавдар, чихрийн шижин, амьсгалын замын архаг өвчний нас баралт гэдэг нь зүрх судасны өвчин, хорт хавдар, чихрийн шижин, амьсгалын замын архаг өвчний улмаас нас барахаар байгаар харуулдаг. Гол таамаглал нь одоогийн нас барах магадлал жил бүр хэвээр хадгалагах ба бусад өвчнөөр (гэмтэл, ХДХВ/ДОХ) нас барахгүй хэмээн үзсэн. Уг үзүүлэлт Монголд 35 хувь буюу ОДООГИЙН 30 НАСТАЙ ИРГЭДИЙН 35 ХУВЬД НЬ 70 НАС ХҮРЭХЭЭСЭЭ ӨМНӨ ЗҮРХ СУДАСНЫ ӨВЧИН, ХОРТ ХАВДАР, ЧИХРИЙН ШИЖИН, АМЬСГАЛЫН ЗАМЫН АРХАГ ӨВЧНИЙ УЛМААС НАС БАРАХААР БАЙНА. Энэ нь дэлхийн дунджаас 2 дахин өндөр үзүүлэлт юм.

E) 1000 амь төрөлт тутамд оногдох 5-с доош настай хүүхдийн нас баралтын түвшин 16 байгаа нь Азийн дунджаас 2 хүүхдээр өндөр ба дэлхийн дундажтай харьцуулахад харьцангуй сайн үзүүлэлт байна.

F) Насанд хүрэгчдийн тамхи таталтын хувьд харьцуулсан орнуудаас хамгийн өндөр буюу 30 хувьтай байна. Дэлхийн дундаж үзүүлэлт 23 хувьтай байдаг аж.

Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагаас (ДЭМБ) гаргасан (2020 он) мэдээллээр 10,000 хүнд оногдох эмчийн тоо Монголд 39 байна. Харин уг үзүүлэлтийн Европын орнуудын дундаж 41 эмч, Азийн орнуудын дундаж 13 эмч байгаа бол Африкийн орнуудын дундаж дүн хамгийн бага буюу 3 байна. Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд Европын бүс нутагт 10,000 хүнд оногдох эмчийн тоо 13-р өссөн бол ОХУ-д 8 эмчээр буурсан байна. Харин бусад бүс нутагт харьцангуй тогтвортой байна.

Бусад орнуудтай харьцуулахад Монголын нэг хүнд оногдох эмчийн хүрэлцээ харьцангуй өндөр түвшинд байгаа ч салбарт зарцуулж буй төсвийн зардал маш бага байна.

 

Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагаас (ДЭМБ) гаргасан 2019 оны мэдээллээр Монголын хувьд нэг хүнд оногдох Эрүүл мэндийн салбарт зарцуулж буй төсвийн зардал $484 (PPP) байна.
Уг үзүүлэлтийн Европын орнуудын дундаж $3215 (PPP), Азийн орнуудын дундаж $1136(PPP). Африкийн орнуудын дундаж хамгийн бага буюу $292 (PPP) байна.

Бэлтгэсэн. Баасансүрэн

Хүнсний үнэ ба хүнсний аюулгүй байдал

Хүнсний бүтээгдэхүүн нь хүний зайлшгүй хэрэгцээ тул үнэ нь өссөн ч худалдаж авахаар өөр аргагүйд хүрдэг. Хүнсний үнэ удаан хугацаанд, тогтвортой өсөх нь “хангалттай хэмжээтэй, тэжээллэг хоол хүнсийг боломжийн үнээр хүссэн үедээ авч чадахгүй” байдалд хүргэдэг. Улмаар хүнсний аюулгүй байдал аюул учруулдаг.
Хүнсний баталгаагүй байдал буюу “food insecurity” гэдэг нь хангалттай хэмжээтэй, тэжээллэг хоол хүнсийг боломжийн үнээр хүссэн үедээ авч чадахгүй байхыг хэлнэ.
2022 он бол дэлхийн дахинаа хүнсний баталгүй байдлын эрдэл нэмэгдсэн жил байлаа. Үүнд, Украйны дайн, өндөр инфляцийн түвшин, бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтэд учирсан хязгаарлалтууд болон дэлхийн эдийн засгийн өсөлт саарч байгаа зэргийг онцолж болно. Эдгээр шалтгааны улмаас ХАА-н ихэнх бүтээгдэхүүн, тэдний орцуудын үнэ огцом өссөн.
Дэлхийн банкны 11 сарын “Хүнсний аюулгүй байдал” тайланд:
>Бага орлоготой орнуудын 83.3%
>Дундаас доогуур орлоготой орнуудын 90.7%
>Дундаас дээгүүр орлоготой орнуудын 95%-д нь
хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ өмнөх оны мөн үеэс 5-с ИЛҮҮ ХУВИАР өссөн байгааг онцолжээ.
Хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт хамгийн өндөр байгаа 5 улс:
>Зимбабве: 321%
>Ливан: 208%
>Венесуэл: 158%
>Турк: 99%
>Аргентин: 87%
Ихэнх бага ба дунд орлоготой орнуудын хүнсний үнэ өндөр хувиар өссөн. Улмаар хүнсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна.
Уг зураглалд улс орнуудын 2022 оны 7 сараас 11 сарын хоорондох үнийн жилийн өсөлтийг ашигласан.

  Зураг 1.Хүнсний үнийн өсөлт, улс орнуудаар

Эх сурвалж: Дэлхийн банк, Хүнсний аюулгүй байдлын тайлан, 2022 он 11 сар 

Харин 11 сарын дэлхийн зах зээлд дахь эрчим хүч, ХАА ба металлын үнэ дараах байдалтай байна.
Дэлхийн банкны мэдээллээр, 11 сард эрчим хүчний үнэ 4.5%-иар буурсан бол эрчим хүчний бус үнэ (+0.7%) өссөн. Нүүрс (–12.2%), байгалийн хийн индекс (–7.4%), газрын тос (–3.3%) зэрэг эрчим хүчний үндсэн бүрэлдэхүүний үнэ буурсан.
Металлын үнэ 11 сард 5 хувиар өсөж, никель (16%), цагаан тугалга (9.6%), хөнгөн цагаан, зэс, хар тугалга (тус бүр 5 орчим хувь) өссөн. Үнэт металлын үнэ 4.4%-иар өссөн.
Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний үнэ нийт дүнгээрээ харьцангуй бага буюу 0.4%-иар буурсан. Үүнд, тос, хоолны үнэ 2.1%-иар өссөн ч үр тарианы 3.9%-ийн буурсан нь нийт дүнгээр тэнцвэржсэн. Уух бүрээгдэхүүн 5.2%-иар буурч, түүхий эд 2.1%-иар өссөн. Эцэст нь, бордооны үнэ 5.8 хувиар буурсан.
2022 оны 2 дугаар сараас хойш эрчим хүчний үнэ өссөнтэй зэрэгцэж металлын үнэ буурсан бол ХАА бүтээгдэхүүний үнэ аажсаар саарах хандлагатай байна.

 Зураг 2.Үндсэн бүтээгдэхүүний үнийн индекс

Эх сурвалж: Дэлхийн банк

Хүнсний барааны үнийн хэт өсөлт нь хүнсний аюулгүй байдалд СӨРӨГ нөлөөтэй
Дэлхийн эдийн засгийн хандлага Монгол мөн адил ажиглагдаж байна. 2019 оноос хойш хүнсний барааны бүлгийн үнэ ерөнхий индексээс өндөр хувиар өссөн. 2021 оны III-р улирлаас хойш хүнсний бараа, ундаа, усны бүлгийн бүтээгдэхүүнүүдийн үнийн жилийн өсөлт 2 оронтой тоонд хүрсэн.
Тухайлбал, 2020 оны эхтэй харьцуулахад Улаанбаатар хотод:
> Yхрийн ястай мах, кг: 8,300 – 13,562 (63 хувь)
> 1-р зэргийн савласан дотоодын гурил, кг: 1,060 – 1,879 (77 хувь)
> Дотоод төмс, кг: 815 – 1,336 (64 хувь)
> Импортын лууван, кг: 1084 – 2851 (163 хувь)
> Импортын Ургамлын тос, 1 л: 3480 – 9150 (163 хувь)

  Зураг 3.Хэрэглээний үнийн индексийн жилийн өсөлт

Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо

Монголчуудын 25.8 ХУВЬ нь хүнсний баталгаагүй байдалд өртсөн
НҮБ-н 2022 оны тайлангаар Монголын нийт иргэдийн 25.8 хувь буюу 800 мянга орчим иргэд хүнсний баталгаагүй байдалд ДУНД ба ХҮНД хэлбэрээр өртсөн .
Үг үзүүлэлт 2015 оноос хойш тогтвортой байна.
Мөн эмэгтэйчүүд хүнсний баталгаагүй байдалд илүү өртдөг байгааг харж болно.

Зураг 4.Хүнсний баталгаагүй байдалд өртсөн байдал

Эх сурвалж: НҮБ, FAO

Хүнсний үний өсөлт нь эдийн засгийн нөхцөл байдал сул Монгол шиг оронд илүү хүчтэй нөлөөлдөг. Улмаар хүнсний бүтгээгдэүхүүний үнийн тогтвортой өсөлт, ард иргэдийн эдийн засгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан хүнсний баталгаагүй байдал нэмэгдэх бодит эрсдэл үүсээд байна.

Бэлтгэсэн. Баасансүрэн

Сайжруулсан шахмал түлш үр дүнтэй байсан уу?


Агаарын бохирдлыг бууруулах зорилгоор 2018 оны 2 сард “Түүхий нүүрс хэрэглэхийг хориглох тухай” засгийн газрын тогтоолыг баталсан. Уг тогтоолоор Баянгол, Баянзүрх, Сонгинохайрхан, Сүхбаатар, Хан-Уул, Чингэлтэй, Налайх дүүрэгт түүхий нүүрс хэрэглэхийг хориглож, сайжруулсан шахмал түлш хэрэглэхийг зөвшөөрсөн. Уг нийтлэлээр түүхий нүүрсийг хориглосноор агаарын чанарын үзүүлэлтүүд хэрхэн өөрчлөгдсөн, тус арга хэмжээ үр дүнтэй байсан эсэхийг харуулахыг зорьсон.

1. Хүхэрлэг хий (SO2)

Хүхэрлэг хий нь амьсгалын замаар хүний бие орж амьсгал, зүрх судасны системийн гэмтээдэг. Хүүхэд, хөгшид болон амьсгалын замын өвчтэй хүмүүст илүү сөрөг нөлөөтэй. 
“Агаар дахь хүхэрлэг хийний хэмжээ өндөр үед амьсгалын замын салст бүрхэвч гэмтэж хөөж хавагнаж эхэлдэг байна. Ханиалгах, цэр гарах, амьсгаадах шинж тэмдгүүд илэрч улмаар уушигны багтраа, гуурсан хоолойн үрэвсэл үүсгэдэг” хэмээн мэргэжилтнүүд үздэг. 
Дараах зураглалд, 2013 оноос хойших 10-р сар бүрийн дундаж хүхэрлэг хий (SO2) түвшинг Улаанбаатар хот (Баруун 4 зам), Дархан болон Эрдэнэтийн хувьд дүрслэв. Зураглалаас дараах хандлага ажиглагдаж байна.
  • 2018 оноос өмнө Улаанбаатар, Дархан болон Эрдэнэтийн сарын дундаж хүхэрлэг хий (SO2) түвшин ойролцоо байсан.
  • 2018 оноос хойш Улаанбаатарын сарын дундаж хүхэрлэг хий (SO2) түвшин мэдэгдэхүйц өссөн бол Дархан болон Эрдэнэтийнх хуучин ерөнхий түвшинд үлдсэн.

Үүнээс дүгнэхэд, түүхий нүүрс хэрэглэхийг хориглох тухай тогтоолын дараагаар нь Улаанбаатар хотын авто зам орчимын нэг төлөөлөл буюу баруун 4 замд хүхэрлэг хий (SO2) түвшин уг тогтоол хэрэгжээгүй Дархан ба Эрдэнэт хотуудтай харьцуулахад мэдэгдэхүйц өссөн.

  Зураг 1.Хүхэрлэг хий (SO2), сарын дундаж, 10 сар

Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо, судлаачийн зураглал

Тус үзүүлэлтийг жил бүрийн 11-р сарын дунджыг Улаанбаатар хотын гэр хорооллын бүс нутгийн төлөөлөл буюу 32-ын тойрог, Нисэхийг авч үзвэл мөн ойролцоо хамаарал ажиглагдсан.

 Зураг 2.Хүхэрлэг хий (SO2), сарын дундаж, 11-р сар

Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо, судлаачийн зураглал

Дараах зурагт Улаанбаатар хотын Зурагтад байрлах станцын өдөр бүрийн мэдээллээс хүхэрлэг хий (SO2) түвшинг хүйтэн буюу 11, 12, 1 ба 2 сарын хувьд харуулав. Сайжруулсан түлшийг ашиглаж эхэлснээс хойших 2 жилд (2018.11-2020.02) хүхэрлэг хий (SO2) түвшин өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад харьцангуй бага түвшинд байсан. Харин 2020 оны 11 сараас эхлэн хүхэрлэг хий (SO2) түвшин өсч сарын ихэнх өдрүүдэд хүлцэх хэм хэмжээг давсан. Ялангуяа, 2022 оны 11 сараас хойш МАШ ХОРТОЙ аюултай түвшинд хүрсэн байна.

 Зураг 3.Хүхэрлэг хий (SO2), өдрөөр

Эх сурвалж: waqi.info, судлаачийн зураглал

Түүхий нүүрсийг хориг нь хүхэрлэг хийн (SO2) түвшинг өсгөх учир шалтгаан болсон эсэхийг статистикийн хувьд шалгахын хувьд Difference-in-Difference аргачлалыг ашиглав.

Difference-in-Difference буюу өөрчлөлтийг өөрчлөлт үнэлгээгээр түүхий нүүрсний хориг тавьсан Улаанбаатар болон тус хоригийг хэрэгжүүлээгүй Дархан ба Эрдэнэт хотын хүхэрлэг хийн (SO2) түвшинг тус хоригийг хэрэгжүүлсэн 2018 оноос хойш статистикийн хувьч ач холбогдолтой өөрчлөлт гарсан эсэхийг шалгаж болно.

Difference-in-Difference үнэлгээ нь хэдий Улаанбаатар, Дархан ба Эрдэнэт хотын нөхцөл байдал ялгаатай ч уг ялгаа нь хугацааны хувьд тогтвортой хадгалагдана гэж үздэгээрээ давуу талтай. Гэхдээ уг ялгаа нь өмнө нь ч хадгалагдах байх ёстой гэсэн шаардлага (Parallel Trends) тавьдаг.

Хүснэгт1.Difference-in-Difference

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Үнэлгээний үр дүнгээс дүгнэхэд, түүхий нүүрсний хорио нь Улаанбаатарын сарын дундаж хүхэрлэг хий (SO2) түвшинг ӨСГӨХ ШАЛТГААН болсон. Уг өсөлт нь статистикийн хувьд 99 хувь болон 95 хувийн ач холбогдолтой байна.

2. PM2.5 Тоосонцор

Улаанбаатар хотын Зурагт хэсгийн агаарын чанарын мэдээллийг нэгтгэн 2014-2022 онуудын 11 сараас 2 сар хүртэлх хүйтэн цаг ууртай үеийн хугацаагаар харуулав. 
Үүнээс харахад, 
  • Сайжруулсан түлш хэрэглэдэг болсноос хойш уг байршилд PM2.5 тоосонцорт агууламжийн түвшин "АЮУЛТАЙ" буюу PM2.5 нь 300 давсан тохиолдол буурсан байна.
  • Гэвч МАШ ХОРТОЙ буюу PM2.5 нь 200-300, ХОРТОЙ буюу PM2.5 нь 100-200 түвшин байгаа тохиолдол өндөр хэвээр байна.
2022 оны 1, 2 ба 11, 12 саруудын хэмжилт хийгдсэн 117 өдрийн 26 хувь буюу 30 өдөрт МАШ ХОРТОЙ, 46 хувь буюу 54 өдөрт нь ХОРТОЙ түвшинд байсан бол 5 өдөрт нь ХЭВИЙН түвшинд байжээ.

Зураг 4. Агаарын чанар, PM2.5 Тоосонцор, Улаанбаатар - Зурагт, 2014-2022 

Эх сурвалж: waqi.info, судлаачийн зураглал

Бэлтгэсэн. Баасансүрэн

2023 оны эдийн засгийн төлөв


Энэхүү нийтлэлд олон улсын судлагааны байгууллагууд Монголын эдийн засгин өсөлтийг хэрхэн таамаглаж байгаа талаар танилцуулах болно.

Агуулга

  1. Олон Улсын Валютын Сангийн (ОУВС) зөвлөмж ба төсөөлөл
  2. Азийн Хөгжлийн Банкны (АХБ) төсөөлөл 
  3. Trading Economics судалгааны байгууллагын төсөөлөл


ОУВС-н зөвлөмж, төсөөлөл (2022 он 10 сар)

ОУВС-с энэ оны 10 сард хийсэн судалгаагаар дараах зөвөмжүүдийг хүргүүлсэн байна.

Бодлогын зөвлөмжүүд:

  1. Валютын ханшийг илүү уян хатан болгох,
  2. Гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх замаар 2023 оны гадаад өрийн том төлбөрийг дахин санхүүжүүлэх,
  3. Цар тахлын эсрэг хуулийн үйлчлэх хугацааг 2022 оны эцсээр дуусгавар болгох,
  4. Монголбанкны төсөвтэй адилтгах үйл ажиллагааг нэн даруй зогсоох замаар мөнгөний бодлогыг цаашид хатууруулах,
  5. 2023 оны төсвийн алдагдлыг нэн яаралтай дорвитой бууруулах,
  6.  Төрийн өмчит компаниудын хөрөнгө оруулалтын төслийн ил тод байдал, хяналтыг сайжруулж, дахин эрэмбэлэх.

Товчоор дүгнэвэл, Монгол Улс эдийн засгийн бэрхшээлээ хэрхэн давж гарах нь УИХ-аас ирэх саруудад ямар арга хэмжээ авахаас, нэн ялангуяа 2023 оны төсөв ямар байхаас шууд хамаарна.“

Боломж:

  • Цар тахлын дараах эдийн засгийн сэргэлт хүчээ авч байна.
  • Засгийн газраас гадаад худалдааг хилээр саадгүй нэвтрүүлэх чиглэлээр шийдвэртэй арга хэмжээ авч байна.
  • Оюутолгой төслийн далд уурхайн үйлдвэрлэл 2023 оны эхний хагаст эхэлнэ.
  • Дунд хугацаанд зэс, нүүрсний экспорт хэвийн түвшиндээ очих төлөвтэй байна.
  • Махны үйлдвэрлэл нэмэгдэж, дэлхийн зах зээл дээр хүнс, эрчим хүний үнэ буурч, Монгол Улс ОХУ-аас газрын тосны бүтээгдэхүүнийг хямдралтай үнээр авах тохиролцоонд хүрсэн.
Эрсдэл:

  • БНХАУ-ын тэг Ковид бодлоготой холбоотойгоор хил гаалийн хязгааралалт хийх магадлалтай.
  • Дэлхийн санхүүгийн зах дээр эх үүсвэр хомстох, БНХАУ-ын эдийн засаг илүү хурдтай саарах, түүхий эдийн үнэ ханш хэлбэлзэлтэй байх эрсдэлтэй байна.
  • ОХУ-ын эсрэг авсан хориг арга хэмжээг дагсан санхүүгийн сөрөг нөлөө, корреспондент банкны харилцаа тасалдаж болзошгүй байна.
  • Гадаад валютын албан нөөц тасралтгүй буурч байна.
  • Цар тахлын үед хуримтлагдсан хадгаламжаас их хэмжээний зарлага гарсны улмаас банкуудын хөрвөх чадвар муудаж байгаагаас банкууд эрсдэлээс зайлсхийж, зээл олголтооо бууруулж байна.
  • Төсөв болон төсөвтэй адилтгах үйл ажиллагааны дэмжлэг, 2023 оноос эхлэн хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг их хэмжээгээр нэмэгдүүлэх шийдвэр, ханшийн сулралтын хоцорч илрэх нөлөөлөл үнийн өсөлтийг бий болгохоор байна.
  • 2023-24 онуудад төлөгдөх ёстой гадаад өрийн том дүнтэй төлбөрүүдыг дахин анхүүжүүлэхэд эрсдэл үүсгэж болзошгүй байна.
  • Хөгжлийн банкны чанаргүй зээлийг хэрхэн шийдвэрлэх нь тодорхой бус байна.
  • 2024 оны УИХ-ын сонгуулийг угтаж тэлэх бодлогын үзүүлэх сөрөг нөлөө.

Зурагт зарим үзүүлэлтүүдийн ирэх онуудын төсөөллийг харуулав. 2023 онд Монголын эдийн засаг 4 хувиар өсч Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн (ДНБ) 16.7 тэрбум ам.долларын үнэлгээтэй болохоор байна. Харин үнийн дундаж түвшин 12.3 хувиар өсөхөөр тооцоолжээ. 

Зураг 1.Зарим үзүүлэлтүүдийн таамаглал

Эх сурвалж: ОУВС, 2022 он 10 сар

АХБ-ы төсөөлөл (2022 он 9 сар)

АХБ-ы 9 сарын тооцооллоор Монгол улс 2022 онд 1.7 хувь, 2023 онд 4.9 хувиар тус тус өсөхөөр байна. Харин үнийн дундаж түвшин 2023 онд 11.6 хувьд хүрэх аж.

Эрсдэл:

  • БНХАУ-тай хиллэдэг худалдааны гол боомтуудад шинээр хязгаарлалт хийх, 
  • Гадаад худалдаа тасалдах, зайлшгүй чухал импортын барааны нийлүүлэлт буурах, импортын үнэ нэмэгдэх
  • БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт удаашрах,
  • Экспортын түүхий эдийн үнэ буурах, 
  • Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт саарах,  
  • Мөнгөний бодлого огцом чангарах, 
  • Дотоодын санхүүгийн салбарт эрсдэл хуримтлагдах 

Боломж:

  • Цар тахлын эсрэг дотоодын хязгаарлалт, хатуу арга хэмжээг энэ оны 2 дугаар сараас эхлэн цуцалж эдийн засгийг нээсэн, 
  • Төсөв, мөнгөний бодлогын дэмжлэгийг үргэлжлүүлсэн нь дотоод эрэлтийг дэмжсэн
  • БНХАУ-тай хиллэдэг шинэ худалдааны гол боомт нэмэгдсэн.

 Зураг 2.Эдийн засгийн өсөлтийн төсөөлөл

Эх сурвалж: Азийн Хөгжлийн Банк, 2022 он 9 сар

Trading Economics таамаглал

Эцэст нь Trading Economics-н тооцооллоор Монголын эдийн засаг 2022 онд 5.5 хувиар харин 2023 онд 6 орчим хувиар өсөхөөр байна.

 Зураг 3.Эдийн засгийн өсөлтийн төсөөлөл

Эх сурвалж: TradingEconomics

Бэлтгэсэн. Баасансүрэн

Монголчуудын эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт


Энэхүү нийтлэлээр Монголын эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлтүүдийн төлөв байдал, бусад орнуудтай харьцуулсан өөрчлөлт зэргийг танилцуулах болно.

Агуулга

  • Дундаж наслалт
  • Нас баралтын шалтгаан
    • Хорт хавдрын нас баралт
  • Эрүүл мэндийн эрсдэлт хүчин зүйлс

2019 оны байдлаар Монгол улсын дундаж наслалт Дэлхийн дунджаас 2.7 жилээр, Азийн дунджаас 3.7 жилээр бага харин Африкийн дунджаас 6.7 жилээр илүү байна.

Европын дундаж наслалт хамгийн өндөр буюу 78.6 жилд хүрсэн. 

Зураг 1.Дундаж наслалт, тивээр

Эх сурвалж: ourworldindata

Монголчуудын нас баралтын голлох шалтгаан нь ЗҮРХ СУДАСНЫ ӨВЧИН болон ХОРТ ХАВДАР байна.

Хорт хавдаар нас барсан хүний тоо тогтвортой өсч байгаа бол зүрх судасны өвчнөөр нас барсан хүний тоо сүүлийн 5 жилд огцом өссөн.

1990-2019 оны нас барсан хүний тоо, хаалтанд өсөлтийн хувийг харуулав.

  • зүрх судасны өвчин: 5,951 -> 9,806 (65%)
  • хорт хавдар: 3,127 -> 5,961 (91%)
  • нийт хүн ам: 2.15 сая -> 3.29 сая (53%)

Зураг 2.Монгол дахь нас баралтын тоо, шалтгаанаар (1990-2019)

Эх сурвалж: ourworldindata, IHME, Global Burden of Disease (2019)

Монгол ХОРТ ХАВДРЫН үхлийн түвшнээр ДЭЛХИЙД тэргүүлж байна.

2019 оны байдлаар 100 мянган хүнд оногдох хорт хавдраар нас барагсдынтоо 283 байгаа нь дэлхийд хамгийн өндөрт оржээ.

Зураг 3.Хорт хавдрын нас баралтын түвшин, улсаар, 2019 он

Эх сурвалж: ourworldindata, IHME, Global Burden of Disease (2019)

Монголд ҮХЭЛ болон ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛТЭЙ болоход нөлөөлдөг голлох эрсдэлт хүчин зүйлс юу вэ?

2019 оны тайлангаар DALYs* буюу ЭРҮҮЛ АМЬДРAЛЫН ХУГАЦААГ бууруулж буй дараах 10 гол эрсдэлт хүчин зүйлсийг онцолжээ.

  1. Өндөр цусны даралт
  2. Хоолны дэглэмийн эрсдэлүүд
  3. Архины хэрэглээ
  4. Тамхины хэрэглээ
  5. Таргалалт
  6. Агаарын бохирдол
  7. Бага нягтралтай Lipoprotein-ийн өсөлт
  8. Хоол тэжээлийн дутагдал
  9. Бөөрний үйл ажиллагааны алдагдал
  10. Цусан дахь сахрын хэмжээний өсөлт

2009 онтой харьцуулахад хоол тэжээлийн дутагдлын эрсдэлийн түвшин буурсан.

Зураглалд 2009 ба 2019 оны хувьд ЭРҮҮЛ АМЬДРАЛЫН ХУГАЦААГ бууруулж буй хугацаагаар голлох 10 эрсдэл хүчин зүйлс, өөрчлөлтийг харуулсан. 

Зураг 4.Үхэл болон хөржлийн бэрхшээлтэй болоход нөлөөлдөг голлох эрсдэлт хүчин зүйлс

Эх сурвалж: Murray et al. (2020), The Lancet, 396(10258), 1223-1249

*DALYs гэдэг нь эрт нас баралт болон хөгжлийн бэрхшээлтэй болсны улмаас алдаж буй эрүүл амьдралын хугацааг хэлнэ.

Бэлтгэсэн: Баасансүрэн

ХУРИМТЛАЛЫН ТУХАЙ ХИЧЭЭЛ: Та Туяа юу? Тулгаа юу?

Монголчууд бид мөнгө хуримтлуулахдаа тааруу. Энэхүү нийтлэлээр хуримтлалын тухай бидний уламжлалт ойлголтын талаар танилцуулах болно.

 “Хүн олсныхоо хэрээр биш харин хадгалсныхаа хэрээр амьдардаг юм” гэсэн үг хуримтлал хэр ач холбогдолтойг харуулж байна. 

Хуримтлалаас өгөөж хүртэх хөрөнгөтэй болохын тулд бидэнд цаг хугацаа, хуримтлуулах мөнгө, мөн ашигтай хүүний түвшин (зарим тохиолдолд сөрөг хүүний түвшин тогтож байна) хэрэгтэй. Гэхдээ улиг болсон ойлголтоос эсрэгээр

“Хэзээ ч хадгалж эхлэхэд оройтохгүй, оройтлоо ч бодож байгаа шиг тань муу үр дүнд хүрэхгүй байж болно”

гэдгийг энэ нийтлэлээр харуулахыг зорьлоо. Маш энгийн, хялбар жишээний хүрээнд Туяа, Тулгаа гэсэн хоёр хадгалуулагчийг харьцуулж үзье.

Туяа дүн нь бага ч тогтмол хадгалдаг

Туяаг төрсөн цагаас эхлэн түүний эцэг эх сар бүр 100 мянган төгрөгийг сарын 5 хувийн хүүтэй хадгалдаг болсон гэж үзье (хүүг дараа жилийн эхэнд өгдөг). Туяа хадгаламжаа үргэлжлүүлэн 60 жилийн турш сар бүр мөнгө хуримтлуулах ба хүүгээс хүү бодогдоно. 60 жилийн дараа түүнд нийт 72 сая төгрөгний (жилд 1.2сая төгрөг хадгалуулна) хуримтлал үүссэн байна. Хүүгээс хүү бодогдож байгаа нөхцөлд хадгаламжаа ямар нэгэн байдлаар ашиглахгүй бол нийтдээ 424.3сая төгрөгний хуримтлалтай болно. Эрт тогтмол дүнгээр мөнгө хадгалуулах ийм л үр өгөөжтэй байна.

Туяа дундаж насанд хүрэхэд түүнд нэмэлт хөрөнгө байхгүй бас ямар ч өр байхгүй. Түүний ганц хөрөнгө нь төрөхөд нь хадгалж эхэлсэн эцэг эхээс нь үлдсэн хадгаламж юм.

Хамгийн энгийн санхүүгийн зөвлөмж бол аль болох эрт хуримтлуул.

Заавал хадгалах мөнгөний хэмжээ их байх шаардалагагүй. Гол нь тогтмол байх хэрэгтэй. Тогтмол хадгалах зуршлаа санхүүгийн дарамт болгохгүйн тулд өдөр тутам ашиггүй зүйлд зарцуулдаг мөнгөө хуримтлуулах л хангалттай. Жишээлбэл ойрхон зайд такси барихгүй байх, ахуйн хэрэглээний зүйлсээ хямд үнэтэй худалдааны төвүүдээс (Нарантуул, Хархорин зах г.м) цуглуулах. 


Тулга хожуу хуримтлал үүсгэж эхэлсэн ч Туяаг гүйцэх боломжтой.

Хуримтлалын тухай уламжлалт ойлголт бол "эрт хадгалах тусам сайн". Гэхдээ хүн бүр багаасаа мөнгө хуримтлуулах боломжгүй. Тулгын төрсөн цагаас эхлэн эцэг эх нь түүнд зориулж хуримтлал үүсгээгүй.

Харин хуримтлуулах мөнгөөрөө Тулгыг сургуульд сургаж боловсролтой болгон хэрхэн мөнгө олох арга барилд суралцуулсан.

Тулга боловсролоо дээшлүүлж ажиллахын хэрээр түүний ажлын байран дахь үнэ цэнэ өсч, өөрийн гэсэн карьертай болж улмаар орлого нь дагаад өссөн.

Тулга дундаж насанд хүрэхэд түүнд тогтмол хадгалсан хуримтлал байгаагүй ч сард 1.7 сая төгрөг (жилд 20сая) хадгалах санхүүгийн боломж бүрдсэн. Үүнээс хойш Тулга Туяатай яг ижил сарын 5 хувийн хүүтэй хадгаламжтай болсон гэж үзье. Ингээд 45-60 нас хүртлээ нийт 15 жилд сар бүр 1.7 сая төгрөг хуримтлуулахад нийт 300 сая төгрөгтэй, хүүгээс хүү бодогдоод 431.5 сая төгрөгтэй болно. 

Эцэст нь Туяа, Тулга хоёр ижил хөрөнгөтэй 60 насыг угтана.


Хүн болгон залуу насандаа хадгаламж хийнэ гэдэг хэцүү даалгавар. Нас ахих тусам хүүхдүүд нь их сургуулиа төгсөж гэрээсээ явцгаана, зээлийн төлбөрүүд (жишээ нь орон сууцны зээл) дуусч гэнэт зарцуулах орлогын хэмжээ өсдөг. Удаан хугацаанд ажиллаж, туршлагатай, чадвартай болсон байх тул цалингаа нэмэгдүүлж, гадаад дотоодоор аялах, 5 одтой зочид буудалд амарч, шинэ машин авах, байшингаа томруулах боломжтой.

Ерөнхийдөө эрт хуримтлал үүсгээд тогтмол бага багаар мөнгө хуримтуулах эсвэл сүүлд хуримтлал үүсгээд их хэмжээгээр мөнгө хуримтлуулах хоёр аль аль нь ижил үр дүнд хүрч байгааг харж болно.

Азид ихэнхи бизнес эрхлэгчид эхний хэдэн жил өөртөө бага харин бизнестээ их хөрөнгө зарцуулдаг. Тухайн бизнес хөлжиж амжилтанд хүрсний дараа их хөрөнгөтэй болоод хуримтлал үүсгэж эхэлдэг. Хуримтлуулж эхлэхэд цаг хугацаа хэзээ ч оройтохгүй. Амжилтад хүрсний дараа тогтмол их хэмжээний мөнгө хадгалах нь цаг хэмнэх нэг арга юм.

Хэрвээ та дундаж настай ч өөрийн гэсэн хуримтлалгүй бол одооноос эхлээд хуримтлал үүсгэхэд тэтгэвэрт гарах үедээ хангалттай хөрөнгөтэй болсон байх боломжтой. Гэхдээ хэрэглээнээс хуримтлал руу гэсэн хандлагатай байх хэрэгтэй шүү.

Байгалийн баялгийн хамаарал ба эдийн засгийн өсөлт

Салбаруудын үйлдвэрлэл ба зээлийн үлдэгдэл

Банкны системийн чанаргүй зээл

Банкны системийн чанаргүй зээл

Монгол, Казахстан, Киргизстан, Тажикстан, Туркменистан ба Узбекистаны эдийн засаг, нийгмийн үзүүлэлт

Сайжруулсан шахмал түлш үр дүнтэй байсан уу?

Ам.долларын ханш /Онцлох үйл явдлууд/